W czerwcu 1752 r. (dokadna data nie jest cakowicie pewna, cho czsto wymienia si 15 dzie tego miesica) znakomity uczony i polityk amerykaski Benjamin Franklin (1706r12;1790) dokona synnego dowiadczenia z latawcem, ktrym ostatecznie udowodni elektryczn natur atmosferycznych wyadowa burzowych. Eksperyment ten, bdcy jednoczenie aktem narodzin niezwykle poytecznego urzdzenia r12; piorunochronu, stanowi ukoronowanie dugotrwaych i wszechstronnych bada nad elektrycznoci, ktre Franklin prowadzi od 1745 r. Szczeglnie intensywnie zajmowa si nimi w latach 1746r12;1749, kiedy to powici si im cakowicie rezygnujc w tym czasie z u-prawiania drukarstwa przynoszcego mu spore dochody. O wynikach swych dowiadcze i rozwaa informowa stale uczonych brytyjskich, a zwaszcza kwakra Petersa Collinsona, czonka Royal Society w Londynie. W lipcu 1747 r. zauway, e ostro zakoczony ksztat cia sprzyja powstawaniu iskry elektrycznej, a w 1749 sformuowa hipotez o identycznoci elektrycznoci z wyadowaniami atmosferycznymi (wymieni 12 wsplnych im cech) i rzuci pierwsz ide piorunochronu. Napisa wwczas m.in.: rJeli sprawy rzeczywicie tak si maj, dlaczego by znajomo o owej wasnoci ostrzy nie miaa zosta uyta dla dobra ludzkoci, dla zabezpieczenia domw, kociow, statkw itp. od uderze pioruna? Naleaoby w tym celu zarzdzi instalowanie na najwyszych partiach owych budowli pionowych prtw elaznych, zakoczonych spiczasto niby igy i pozacanych dla ochrony od rdzy. Od spodu owych prtw drut biegby na d na zewntrz budynkw i zagbiaby si w ziemi, na statku za wok jednej z want, a nastpnie przewieszony przez burt zanurzaby si w wodzie. Niewykluczone, e owe zaostrzone prty bezgonie wycigayby ognistoc elektryczn z chmury, zanim jeszcze nadcignaby ona dostatecznie blisko, aby pad z niej grom, i w ten sposb chroniyby nas od najgwatowniejszych i najstraszliwszych szkd..." Listy Franklina do uczonych londyskich zostay zebrane i opublikowane w Anglii w 1751 r., a w przekadzie francuskim ju w roku nastpnym. Pod wpywem tego wydawnictwa wielu uczonych przystpio do powtarzania zaproponowanego przez Franklina tzw. Dowiadczenia Filadelfijskiego, polegajcego na rchwytaniu" podczas burzy domniemanej elektrycznoci atmosferycznej za pomoc wysokiego ostro zakoczonego elaznego prta. Nastpnie zbliajc do dolnej izolowanej czci prta (zakoczonego np. elazn pyt) izolowanego drutu powodowano wyadowania elektryczne (iskry). Pierwszy raz udao si pomylnie dokona tego eksperymentu 10 maja 1752 r. w Mary pod Paryem, gdzie uczony francuski Jean F. Dalibard (1703r12;1779) zbudowa w tym celu specjaln konstrukcj, w ktrej elazny prt wysokoci ok. 12 m zamocowany byl pionowo za pomoc jedwabnych sznurw (izolatorw) do drewnianych supkw. Eksperymentatorzy brytyjscy byli w trudniejszej sytuacji, poniewa burze z piorunami zdarzaj si w Anglii do rzadko r12; ostatecznie dowiadczenie powiodo im si w lipcu 1752 r. Tymczasem po drugiej stronie oceanu. Franklin obmyli nowy sposb udowodnienia swej hipotezy za pomoc latawca. Oto jego list, w ktrym opisuje wspomniane na wstpie sawne dowiadczenie z czerwca 1752 r.: rList Wielmonego Beniamina Franklina do Pana Piotra Collinsona, Czonka Krlewskiego Towarzystwa Naukowego, traktujcy o pewnym elektrycznym Latawcu.
(Czytany 21 Grudnia 1752 r.). Filadelfia, 1 Padziernika 1752 r. Poniewa w czasopismach nadchodzcych z Europy czsto wspomina si o sukcesach Dowiadczenia Filadelfijskiego, polegajcego na wyciganiu ognia elektrycznego z chmur za pomoc spiczastych prtw elaznych wznoszonych na wysokich budynkach, by moe zaciekawi informacja, e tene eksperyment powid si w Filadelfii, cho na odmienny i znacznie atwiejszy sposb, ktry wyprbowa moe kady. Sporzd niewielki krzy z dwch lekkich listewek drewna cedrowego, o ramionach takiej dugoci, aby mona byo na nich rozpi du cienk jedwabn chustk do nosa. Przymocuj rogi tej chusty do kocw ramion krzya, tym sposobem otrzymasz podstawow cz latawca, ktry wyposaony w ogon, kokard i sznurek, wzniesie si w powietrze podobnie jak owe latawce robione z papieru; ale, bdc z jedwabiu, nie zostanie on zniszczony przez deszcz ani wiatr podczas burzy. Do wierzchoka pionowego ramienia krzya naley przytwierdzi bardzo ostro zakoczony drut, wystajcy na stop lub wicej ponad drewno. Do koca szpagatu, w pobliu miejsca gdzie si normalnie go trzyma, naley przywiza jedwabn wstk, a tam gdzie cz si szpagat i jedwab mona przymocowa klucz. Latawca naley wypuci, kiedy zblia si bdzie burza (co w naszym kraju zdarza si czsto), a osoba trzymajca sznurek musi znajdowa si wewntrz jakiego pomieszczenia przy drzwiach lub oknie, albo pod jakim przykryciem, poniewa jedwabna wstka nie moe si zamoczy; naley te uwaa, by szpagat nie dotyka ramy drzwi czy okna. Jak tylko jakie chmury burzowe nadpyn nad latawca, zaostrzony drut wyciga bdzie z nich elektryczn ognisto; latawiec ?a wraz z caym szpagatem zostanie naelektryzowany, a lune sploty sznurka podlega bd przyciganiu, kiedy zbliy si do nich palec. Kiedy deszcz zmoczy latawiec i szpagat, tak e swobodnie bd mogy przewodzi ognisto elektryczn, zauwaysz, e wydobywa si ona obficie z klucza, jeli przybliysz do niego palec. Przy owym kluczu mona naadowa butelk lejdejsk, a ogniem elektrycznym otrzymanym w ten sposb mona zapala alkohole oraz dokonywa wszelkich dowiadcze elektrycznych, tym samym wykazujc cakowicie identyczno substancji elektrycznej i pioruna. -"Przyjemnie mi byo dowiedzie si o powodzeniach moich dowiadcze we Francji i o tym, e zaczynaj tam wznosi ostrza ponad budowlami. Mymy ju dawniej umiecili je na szczytach dachw naszej akademii oraz siedziby wadz stanowych". Pierwsze piorunochrony, o ktrych wspomnia Franklin, zainstalowano w Filadelfii w czerwcu lub lipcu 1752 r. We wrzeniu Franklin wyposay w piorunochron wasny dom, a do 1782 r. liczba piorunochronw w Filadelfii przekroczya 400. W Londynie pierwszy piorunochron zainstalowa na swym domu uczony William Watson (1715r12; 1787) w 1762 r. Nowy wynalazek, jak to zazwyczaj bywa, nie wszdzie spotka si z zasuonym uznaniem. Np. w Bolonii nie pozwolono zainstalowa piorunochronu Giuseppe Verrattiemu, pomimo poparcia jego inicjatywy przez papiea Bendykta XIV. Nawet zasuony na polu bada nad elektrycznoci francuski uczony, ksidz Jean A. Nol-let (1700r12;1770), uprzedzony do Franklina, byl zdecydowanym przeciwnikiem piorunochronw, ktre, jego zdaniem r12; rraczej mog ciga na nas pioruny ni chroni nas przed nimi". Ojciec Nollet wola polega na starym, wyprbowanym sposobie przeciwdziaania gromom za pomoc bicia w dzwony kocielne. Zdarzao si rwnie, e usuwano zainstalowane ju piorunochrony. Postpia tak np. Kompania Wschodnio-Indyj-ska po eksplozji prochowni w
Forcie Malaga na Sumatrze, w ktr w 1782 r. uderzy piorun, pomimo e bya wyposaona w wynalazek Franklina. Pocztkowo uczeni nie byli zgodni, co do tego, czy piorunochrony powinny by zakoczone spiczasto (jak susznie uwaa Franklin), czy tpo, np. w formie gaki. Kontrowersja ta po rewolucji kolonii brytyjskich w Ameryce Pnocnej (1776 r.) staa si przyczyn zabawnego incydentu. Niechtny Franklinowi, ktry odgrywa czoow rol w powstaniu, krl angielski Jerzy III wypowiedzia si za tpo zakoczonymi piorunochronami i prbowa skoni Royal Society w Londynie do zajcia podobnego stanowiska. Wwczas to prezes Towarzystwa, sir John Pringle (1707r12;1782) da mu synn odpowied: rSire, nie potrafi zmienia praw ani zjawisk natury!" r12; rW takim razie podaj si lepiej do dymisji" r12; poradzi mu wadca, ktry nie odznacza si byskotliwym intelektem. Ostatnie sowo w sprawie piorunochronu nie naleao jednak na szczcie do krla.
rdo Mody technik nr:8 z 1970r.
